domingo, 19 de outubro de 2008

Metie ls bés i carregaba ne ls chés



Cuntórun-me ua cuonta era you inda garotico, dun almanecha que rundaba pulas aldés, que nien pedinchaba nien roubaba nien spirolhaba. Ua nuite passaba-la eiqui, apuis mais ua ou dues eili i assi iba dando sentido a sue bida de pelegrino sien eira nien arrimo, cumo quien diç, sien assentadeiro. Las purmaberas, beranos i mesmo l mais de l tiempo de ls outonhos quedaba-se pulas beigas i a la borda de caminos, balhes i ancruzelhadas. Çque l tiempo se mantubisse amorniado i l chano sien reçumo, las abrigadas de touças i silbeiras fazien l restro. Mas, cumo siempre dixo l pobo, nun hai bun ganado que al menos nun tenga ua canhona berriona, nun hai fartura sien senó. Bieno ua nuite amberniça, zamborinaba que dius la daba, birou-se frie capaç de tolhir ls uossos dun perro. Nun tubo outro remédio se nun ir-se a bater a la puorta de casa dun quinteiro, que sabie que drumidas tenie de bonda, i palheiros chenicos de palha i feno para aquemodar las buiadas i béstias. Apuis de l rogar adonde passar essa nuite, la bundade de l home fui tanta que l’oufereciu ua cama para acunhego. L probe nun quijo, i mais dixo que nun podie tomar tamanha atençon, l çamarro nun staba afeito a tanto luxar, i s’essa nuite quedasse bien, cumo iba a ser las demais que tenie que las passar a monte i a streilho çcubierto! Ambaixo de teilha, adonde habisse algua palha, yá quedaba bien i quedarie agradecido anfenitamente, anquanto la sue almica fusse biba. Cuorpo d’almanecha dá-se bien cula roupica que trai bestida i ua ou dues çamarras de canhono. Bundade buossa mas nun bou acunhar uolho, miu bun senhor!

Se you antendo bien las cousas, esta ye ua daquielhas que ben bien cumo un stá afeito. Nun acunhar uolho. Assi me passou a mi las purmeiras nuites que drumi na cama de l quartel, nun catre feito de fierro i arame. Buolta i meia, ls fierros de l catre i de l xergon relinchában i, cumo s’esso nun bundasse, l camarada que quedou na purmeira andada inda sorrenhaba mais que l camboio de las siete que sal de Dues Eigreija a camino de l Pocinho puxando las bagonetas de l celheiro. Acunhar uolho nun fui capaç nas purmeiras temporadas.

Nun habie nada que s’acumparasse a las nuites passadas ne l termo. A cubierto de la cabanha, las mies costielhas nun dában puls calhaus, nien pulas bufardas fries que s’antranhában pulas frinchas de l cuolmo. Mesmo que la cabanha stubisse n’arada de l Cabeço de l Relhuzedo, aculada al aire fustigado de riba, que ye sítio bentaneiro i afamado, diç-se que ende até l lhobo tapa l culo cul rabo. L miu cuorpo nessas nuites de pastor nun daba por nadica drumie-las que nien un anjico. Ls uossos stában cumo cúscaro, rijos que nun habie mal capaç d’antrar neilhes. Nas demais nuites, mórnias i amerosas, strelhadas i lhimpas de nubres, de lhunar fuorte aclariando l praino cumo se fusse die. L sonido de ls grilhos, l bufo de ls mouchos i de las querujas todo esso me faltaba agora. Lhebou tiempo para me dar de cunta que las canhiças de l chequeiro, l ganado i ls perros nun stában mais ende cumo cumpanheiros.

Staba bien arredado i loinge, you staba noutro lhugar era assi a modo dun zardado. Sien poder scolher adonde drumir cumo l fizo l armitano. Habie arrenegado a cabanhas, ganados i nuites strelhadas, habie scolhido eiqui star porque habie sonhado cun outros mundos. Mie bida staba agora ancarreironada para outro lhado. Todo porque hai uns meses datrás dei l nome i botei ne ls papeles que querie ser melitar. Las cousas stában strefiguradas, stában cumo las tripas de ls cebados, zbiradas. Cheguei a percurar als mius botones i cun cara d’anraibado adonde you tenie la cabeça quando quije este mundo, se nun podie acabar de me fazer home noutro lhugar que nun fusse la tropa. Si, porque de tamanho las medidas dórun l que la rasa de ls decumientos querien, l peso que botei todo znudo tamien dou a la justa puis assi dixo l pesador, mas esso se resolbie porque apuis quando quemisse de l rancho angordaba, i la barbielha ou falta deilha, puis solo tenie uns pelos malos mal nacidos na queixada i çpuntando ne l beiço de riba, desso nien eilhes fazírun causo, staba apurado. Carocho, pie rapado, nun passaba dun rapazico que scolhido ne l rebusco de las suortes, por bias de la falta de giente pa la guerra, que nun tubo tiempo de se temprar na mocidade de la bida, era l que you era nesse die. Acrecido de ser anzonas i curto an falas. Se çfrente fusse nun habie oubido tantas zumbaries de ls camaradas pula falta de zambaraço i eignoráncia.

Fui feito home a la fuorça, fui cumo se un die me deitasse rapaç, que se goberna culs sous, que nun ten que se tratar nien amanhar, nien cul quemer i bestir, cul pelo ou cula cara, i quando sperta soutrodie yá ye taludo solo porque calça botas de canho i ten la cabeça rapada. I que ten que s’amanhar, porparar, bestir i quedar listo, cumo s’habisse dado un poulo ne l tiempo de meia dúzia d’anhos palantre. Mas, na berdade, nun dei poulo nanhun, se you tenie dezassiete anhos d’eidade l purmeiro d’Outubre cuntinaba culs mesmos dezassiete l die dous, se era anzonas nun fui por perder la screncha que spabilei. La mie cabeça ye que tubo que s’afazer, se querie cuntinar amparelhado culs demais, amanhei-me, que remédio.

Siempre me pareciu mal meter giente tienra na tropa. Se al menos fazíssen cumo se fai als chichos que quédan ne ls barrenhones uns dies an çurça... Mas nó, sticában ls garotos n’anspeçon cumo se fai als sacos de pan para lhebar mais grano. Cuidaba you nesse tiempo que l mundo era todo certico, cumo me cuntában na doutrina, que l que era miu era miu, que querer l de que era de ls outros era pecado, que cada un se gobernada cul sou, sien maldades nien manhas. Debrebe quedei a saber que amigos de l alheno éran mais que muitos i se nun m’aporcataba quedaba sien nada de l pouco que guardaba na mala de carton. L’alblidade i arte d’alguns por lhadronar nun era l aluquete que s’ouponie. Spiruolhos nun tenien cuonta, l cacho de fogaça i l que sobrou de l chouriço que mie mai habie metido na cerrona para quemer ne l camboio fui todo dua beç. You sabie de sobra l que era un bárdio, feito de trampos i silbas para ancerrar ls ganados por bias de l tiempo i de ls lhobos, cousa pequeinha, mas nunca me passaba pula cabeça que agora staba nua cortina de paredes taludas i aramadas cumo se fusse un bárdio para ancerrar giente cumo ganados. Que quadrilha de lhobos puodie andar porqui para haber tanto miedo? Bin a saber que era para que naide salisse sien ser cuntado a la canhiça de l’antrada, adonde oubrigában a star un de cada beç d’atalaia.

Cachos de tiempo d’atalaia yá habie stado, mas por rezones justas i antressantes. Habie quedado bezes sien cuonta a spera de pastoras ou buieiras pa la jolda i pa la cumbersa. Algues deilhas me quedórun-me para siempre na fé, un deilhes na Canhada adonde you sperei tantas bezes por ua rapaza para cumbersar. A esse habie agora d’ajuntar outro que nun mais squeci, l purmeiro planton a la caserna. Fiç-lo chenico de miedo por bias que ls camaradas tresmalhássen cumo ganado spantado. Tenie essa misson de mirar por eilhes, mas l sentido nun l agarraba nien un stantico scamugie-se para bien loinje, para outros lhugares. I inda la bida de tropa staba a dar las purmeiras passadas, mas yá fazie la mie própia stória. Mas cumo la stória nunca cunta nada de ls que nun s’afázen, porque son scorraçados i sustituidos, l melhor ye un afazer-se. Eiqui quien nun agarrar l’andadura nun chega a tiempo de cuntar cumo fui.

Porque me habie metido nisto? Se até tenie ua bida buona, de lhibardade, cun pai i mai, ua família a quien you me queixaba de todo. Agora pouco ou nada habie a fazer, apuntórun l miu nome de batizo. Senti-me pequerrico, cumo paixarico agarrado nua costielha pulas patas, bibe, sbolaceia, mas dende nun scapa. Quien te mandou a ti deixar-te lhebar an cumbersas, quien te mandou a ti ambejar la bida de ls outros que se cuntaba ne l terreiro de la Capielha quando la rapaziada ende s’ajuntaba? Éran percuras sien repuostas!

Que naide tenga dúbedas, fui un einfierno ls purmeiros dies, sien naide coincido por acerca, sien aqueilhes a quien tubimos siempre, fúrun dies que quedórun grabados na mie mimória. Fui l quedar sien lhibardade para strampolhinar puls caminos, rigueiros, cabeços, canhadas, montes i prainos, acantonado ne l terreiro de la parada, de l casaron de l comando i las debisones de la camarata. L assomadeiro de l Cabeço de la Malhada de l Naso, l de Cabeça Gorda nas marras d’Angueira, l’ancuosta de Lhambedeiros acerca de Malhadas i l Piquito agarrado a Bilasseco, adonde l miu oulhar se perdie na lonjura de l termo, éran cousas dantes, yá marcában l sou lhugar nas horas de tristeza i solidon. Fatilar agora l tiempo antre l chamamiento de la corneta i ls bózios dun anstrutor bien treinado i spabilado. Spabilado fui l que you tube que quedar, i bien debrebe. Deixar para trás ls modos i questumes i daprender outros que porqui deixórun bien claro que tenien que quedar sabidos quanto mais debrebe melhor pa l miu bien. Uolho listo i pie lijeiro, grima quanto bonde que la tropa podie ser fandanga mas l fado era bailado cumo eilhes querien, sien hora marcada nien lhugar cierto.

Cuidei nun ser capaç de m’afazer als afazeres desta nuoba bida. Debrebe me dei de cuonta que se nun habie medrado pa la bida, naide querie saber, eiqui nun habie mais rapaç, mimado nien choramincas, se tube lhágrimas tube que las lhimpar, alhebantar la cabeça i seguir cumo ls demais, porque agora las lhidas éran outras i nun staba ne l miu feitiu quedar atrás daqueilhes que eiqui chegórun. Quien era you, para quedar bencido? De donde habie benido, podie nun benir ne l mapa, mas agora era un número, era l mil ciento i bint’i dous, i a esse chamaniento tenie que responder. Habien sustituido todo l que era de mi, todo l que benie agarrado al Bellhete d’Eidentidade. You que benie afeito a chamar todo por nome, agora nien you nome tenie. Inda hoije me lhembro quando era pequeinho, siempre que nacie un cordeiro ou bitelo miu pai percuraba a sous filhos que nome queriemos poner, nun era l un nien l dous nien l trés nien l mil i quatro era un nome de lhetras, ua palabra. Mais que nun fusse agarraba-se al cordeiro ou bitelo l nome de la mai. Se quien l pariu fui la Pimpona, quedaba l filho de la Pimpona.

Porqui, neste juntouro de cabeças rapadas, yá naide tenie mai, éramos assi todos uns filhos daqueilha mai. La nuossa graça naide querie saber deilha, esso éran modos i mesuras de la cidade quando s’iba al cartório, ousada pul pai i mai ou ne l trato culs de fuora, cun giente fidalga, mas nunca tropa i fidalguices se dában bien. Mas temperado cula çurça de l praino miradés, adonde até un garoto andurece cul carambelo de las manhanas d’Eimbierno, nun se deixa derritir cul suberrolho de ls beranos, bota fróncias robendo las códeas sien percisar de las amolhir, bebe auga rumiacada de ls poços quando las fuontes sécan, aprende a gustar de quemer cebolha cun sal tan cedo cumo daprende a lhebar coças i trepas, debrebe m’afiç a las scornadas de la tropa. Porque, a bien ber, s’andaba you porqui que antes d’ir a la scuola solo sabie l que era ser buieiro, soutrodie yá era guardador dun tagalho de canhonas bazies puls cerros de l termo, tamien andában muitos filhos d’anstruídos i afertunados que habien feito l’admisson i sous pais tenien criados l anho todo i de l mesmo modo éran tratados. La tropa era nisso cumo un raseiro, miraba de l mesmo modo para todos. Cumo ua mai, quando mata la fame als filhos dua sola fogaça, fai las fatilas todas armanas.

La jornada i l pouco tiempo que la tropa me tomaba nun habien feito todas las demudas que éran percisas, mesmo que you nun andubisse drumindo na forma i las fusse ajeitando i ampalpando to ls dies, tenie que daprender a lhabar la roupa, amanhar la cama a la purmanhana, quemer de faca i garfo, a falar grabe. Porque era assi que ls mius camaradas falában, falában la lhéngua oufecial, l Pertués que me habien ansinado na scuola purmária de la mie tierra i que you poucas bezes habie percisado deilha. Nun fússen alguas cartas benidas de l’Argentina dun armano de mie mai, ler alguas décimas de las lhatas i cuntar ls belhones quando benie l mercador de lhana, l que daprendi na scuola nun tenie uso. Habie quedado culs cadernicos, ls lhibros, la piedra i l lhápeç andrento de la fardela çpindurada atrás de la puorta. Quando cheguei a la tropa you falaba l mirandés, fala çfrente de ls demais. Nun daba l mesmo nome a las cousas, dezie l mesmo que ls outros mas doutro modo, metie ls bés i carregaba ne ls chés, chamaba las cousas cumo se chamában na mie tierra, cumo las habie daprendido de miu pai i de mie mai, falaba ua lhéngua charra, çcoincida de todos, nun era oufecial. Eiqui to l mundo chamaba las cousas cumo stában screbidas ne ls lhibros, ambersában cumo se fazie an Miranda, cumo ls barragistas que éran todos de baixo, cumo l doutor i la tie de l cartório. Par’eilhes esta fala era atrasada i deilha fazien caçuada. You staba cumo quando fui a la scuola la purmeira beç, na mesmica, i la porsora de l miu falar nun quijo saber, i m’ampuso outra para daprender. Esta giente, por bien que you ateimasse, nun la lhebában cumo un falar, you que la falaba era caçurro.

Mais ua cousa de mi que tenie que deixar, yá nun tenie pelo porque era regla la cabeça rapar, nun me bestie culas bestes cebiles, calçaba botas de canho, nun quemie de la mesma terrina i tenie que deixar de falar cumo l fiç siempre. Se haber quedado ancerrado, loinje i apartado de l miu mundo me custou, l tener de falar grabe nun quedou por menos. Squecir todo l que falaba para assi nun ser caçuado, i çpreziado. Nunca me deixórun scolher, l miu falar tenie que sustituir i squecer, falar pertués i nunca mirandés. Fúrun anhos i anhos a filo sien falar la mie lhéngua de nacéncia, solo quando bolbie a mie casa, i ralas éran, solo quando este amo de la tropa le daba la gana, porque you yá nun tenie l’arreata suolta. L pertués, cumo un zabergonhado, als poucos fui sustituindo l mirandés i pouco tiempo apuis, zlúbio cumo era, adelantraba-se siempre. Mesmo quando falaba culs mius, an mie casa i de las cousas d’alhá, yá nun rebelaba muito querer an cuntinar agarrado al que de pequeinho habie daprendido. L falar mirandés quedaba assi cumo se fusse ua cousa ancerrada nua arca a tomar puolo i mofoso, squecido, abondonado sien mais m’amportar cun el, cumo se fusse ua cousa sien balor que nun serbie para nada que até habie sido mala, que até strobaba.

Fúrun percisos muitos anhos, fui perciso muitos studiosos arreparar ne l que J.L.de Vasconcellos dixo i screbiu para que naide bolbisse a fazer caçuada de la mie lhéngua mai. Assi you fusse pa la tropa hoije, i sabisse l que sei i nunca naide iba a fazer caçuada de l miu falar. Iba, cun muita proua a dezir a to l mundo que la lhéngua que falaba era mirandesa, que ye ua lhéngua romance salida de l lhatin, falada tamien nun cacho de pertual, pul pobo de las aldés de l cunceilho de Miranda de l Douro i alguas de l cunceilho de Bumioso, ne l çtrito de Bergáncia, i muitas giente spargida pul Mundo. Que l mirandés fui recoincido cumo lhéngua pul’Assemblé de la República aprobada pula lei nº 7/99, de 29 de Janeiro. Adonde s’oufecializórun pula purmeira beç ls dreitos lhenguísticos de la quemunidade de falantes de la lhéngua mirandesa. I que you sou un desses falantes, que quiero ber ls dreitos recoincidos pula lei i puostos an uso. Iba a dezir que se ye buono falar pertués, melhor ye falar pertués i mirandés.


Faustino Antão

sábado, 11 de outubro de 2008

José Leite de Vasconcelos – L camino mirandés (2)



[cuntinaçon]


04. Acabados ls studos secundários, ne l coleijo de San Carlos, ne l Porto, José Leite de Vasconcelos matriculou-se [anho letibo de 1881 / 1882] na Scuola Médico-Cirúrgica de l Porto, ende se formando an médico, brilhantemente, nel anho de 1886, tenie 28 anhos. Ye anquanto studante de medecina que JLV çcubre la eisistença de l mirandés i faç ls purmeiros studos de la nuossa lhéngua. La lhenguística yá era para el ua paixon, pus scribe an 1883: “Eu estou mais enthusiasmado com a linguistica do que com as tradições Populares. Enquanto não explorar todos os dialectos portugueses intra e extra-continentes não descanso [Carta a António Tomás Pires, cit. an José Leite de Vasconcelos – fotobiografia, ed. Verbo / Museu Nacional de Arqueologia, 9. 45]. Mais tarde, an 1900, ha de screbir ne ls Estudos de Philologia Mirandesa [I, p. 4]: “... quem, desde 1876, quasi não pensa noutra cousa que não seja a historia da boa terra lusitana, particularmente no seu lado ethnologico e linguistico, e quasi não aspira a mais nada, senão ao gôzo de contribuir para o vasto thesouro da sciencia com um facto ou uma ideia nova, embora de modestas proporções.” Fui este sou antresse an relaçon als dialetos pertueses que acabou por l lhebar até al mirandés, pus naide acha aqueilho que nun stá purparado para achar.



José Leite de Vasconcelos an 1886, quando se formou an medecina



05. Nuas férias an Guimaranes, JLV oube dues ou trés palabras mirandesas a un coincido del, i ua dessas palabras era cheno, ende quedando a saber que an Miranda se falaba ua lhéngua que nun era la pertuesa [Estudos ... , I, p. 3]. Ye un coicimiento andeble este, mas l própio JLV l baloriza cumo un passo de aprossimaçon al mirandés i de purparaçon pa l sou coincimiento mais fondo. Cumo teneran chegado tales palabras a essa pessona amiga de Guimaranes ye algo que nun sabemos, mas todo esso mos dá para cuncluir que habie algun coincimiento de que na tierra de Miranda se falaba de modo defrente de l pertués.


06. L coicimiento de l mirandés sério ampeça solo algun tiempo apuis, assi cuntado por el mesmo: “As primeiras informações que colhi a respeito do dialecto mirandez devo-as, na maxima parte, ao estudioso alumno da Academia Polytechnica do Porto o meu amigo o snr. Manoel Antonio Branco de Castro, natural da freguezia de Duas-Igrejas (concelho de Miranda).” [Dialecto Mirandez, 1882, p. 10]. Antoce, l camino mirandés de JLV ampeça ne l Porto i pulas manos de un mirandés, anque loinge de las tierras de Miranda.

La chegada de JLV al coincimiento cun Manuel António Branco de Castro, nun se dá por acaso, cumo yá dezimos, mas porque ls antresses de l moço studante de medecina éran coincidos de ls amigos del: “Frequentava eu, em 1882, o 1º anno de Medicina na Eschola do Porto, quando dois meus contemporaneos e amigos, hoje medicos, Affonso Cordeiro e José Joaquim Pinto, sabedores de quanto eu apreciava as tradições e a lingoagem do povo, me disseram que andava matriculado na Academia Polytechica um rapaz de Miranda-do-Douro, que sabia com perfeição a lingoa d’essa terra, pois a fallava desde criança.” [Estudos ..., I, p. 3]. Passados poucos dies yá JLV se ancuntraba cul sou colega de Dues Eigreijas. Todo se passou nun die feriado i que era demingo a la tarde, pa ls lhados de la Cedofeita, pus l studante Branco de Castro moraba ende nua ‘república’.

Fui un demingo de que JLV nunca mais se squeciu an to la sue bida, i cunta-mos todo dun modo eimocionado, cumo quien ten cuncéncia de que un fato stórico se stá a passar: “Nunca me esquecerá tal domingo! Cada indivíduo tem as suas datas célebres: um, porque lhe nasceu um filho; outro, porque recebeu uma herança. Para mim o dia em que pela primeira vez na minha vida ouvi falar seguifamente mirandês, e em que esbocei as primeiras linhas da sua grammatica, constitue tambem uma viva memoria.” [Estudos ..., I, p. 4].


07. La çcriçon deste ancuontro ye ua pieça notable, repassada de eimoçon i alguns toques románticos, screbida por JLV, a cumbite de Trindade Coelho, an 11 de Janeiro de 1897 i publicada ne l jornal diário de Lisboua Reporter (n.º 1517, de 13/01/1897), apuis reproduzida ne ls Estudos de Philologia Mirandesa [I, pp. 4-5]. Se un die se fazir un filme subre la çcubirta de l mirandés, eiqui assentará ua de las passaiges mais notables, pula cierta. Dada la sue amportança i porque esta obra nun ye agora fácele de achar, eiqui queda la trascriçon antegral de l testo de JLV:

“Branco de Castro, reclinado sobre a cama, no seu pequeno quarto de estudante, recitava vocabulos, conjugava verbos, declinava nomes; eu, sentado numa cadeira ao pé, ia apontando fervoroso tudo o que lhe ouvia, e que para mim era como aquellas maças de ouro que, segundo um conto popular bem conhecido, saíam da bôca de uma virgem bem fadada, quando fallava ao seu noivo.

Num quarto vizinho estavam alguns estudantes tocando guitarra, e entre elles o meu prezado amigo Joaquim Maria de Figueiredo, conceituado pharmaceutico nesta cidade, o qual ainda hoje falla nisto; os estudantes interromperam a musica, e vieram ouvir. Ao contrário de Orpheu, que, ao som da sua lyra, arrastava os penhascos e fazia parar os rios, aqui a musica cedia ao encanto da lingoa de Miranda! Isto constituia de facto uma novidade para os estudantes, que não sabiam que em Portugal se fallava outra lingoa além do português de Bernardes e Garrett. O mais encantado, porém, era eu. Com certeza não se escutavam com maior attenção os araculos de Apollo em Delphos, ou os de Zeus em Dodôna, do que eu as palavras que o meu Branco de Castro proferia, sereno e resignado, deante de mim.

Diazia elle a principio: - «Isto é uma giria de pastores, uma fala charra, não tem regras, nem normas!». Mas, quando eu lhe mostrava que as correspondencias d’ella com o latim eram certas, que a conjugação sguia com ordem, - elle pasmava, e admirava-se que entre os cabanhaes de Genizio, e em meio dos huortos de Ifánez se pudesse ter feito cousa tão regular como era a lingoa que velhos cabreiros lhe haviam ensinado em pequeno. E tambem se enthusiasmava, e começava comigo a venerar esta desherdada e perdida filha do latim. Subia então ao auge o seu espanto, quando, não se lembrando casualmente de um vocabulo, ou não lhe acudindo logo á memoria a flexão de uma verbo, eu lh’os indicava theoricamente, apenas baseado nas leis que pouco a pouco ia deduzindo dos factos observados.

Assim, ao cabo de algumas horas, e com mais uma ou outra notícia que colhi posteriormente, obtive materiaes que me bastaram para caracterizar nas suas feições mais geraes o mirandês.”


08. Quando se dou este ancuontro de JLV cun Branco de Castro? Nun sabemos al cierto, mas fui antes de Júnio de 1882, pus nesse més yá JLV staba a publicar l purmeiro testo an mirandés, la cuonta ‘Cristo i San Pedro’, na rebista sebilhana El Folklore andaluz, p. 176. Anton, nun andaremos mui loinge de ls feitos se dezirmos que todo se haberá passado ende por Abril ou antes. Nessa altura tenie José Leite de Vasconcelos 24 anhos i andaba ne l 1º anho de curso de medecina.

(cuntina)