quinta-feira, 24 de julho de 2008

Lhembráncias de l outro mundo (04)


Por Ana Maria Fernandes


Ua trabiessa quelor de l cielo


De las poucas cousas que teniemos an Pertual i que lhebemos depuis pa la França, habie eissencialmente dues, cuntando algues ferramientas de çapateiro que miu pai lhebou tamien cun el i que serbírun para amanhar çapatos principalmente ne ls purmeiros tiempos i inda hoije até…

Mas ua que siempre serbiu an todas las casas adonde bibimos i qu’inda hoije faç parte de l nuosso die a die ye ua cousa yá bielha, cun marcas fondas que l tiempo amprimiu eirremediablemente: ua trabiessa oubada de smalte de quelor azul - azul cumo l cielo, ou até las óndias de l mar - cun pintas brancas cumo para lhembrar tamien la niebe, las nubres, ou anton la scuma de l ouceano que banha l lhitoral desse país atlántico de l stremo Sudoeste de la Ouropa adonde nacimos un die, hai yá tanto tiempo…

Ua trabiessa oubada de smalte, ua antre miles que se fabricórun pula cierta an Pertual, ne ls anhos sessenta i inda probablemente ne ls anhos setenta; para bien dezir, nien sei adonde, mas que biajou cun nós andentro las nuossas malas até estas tierras goulesas, estas tierras adonde mos ancuntramos inda hoije, mesmo depuis de quarenta anhos. Nun sei todo subre essa trabiessa mas sei, tengo la certeza, l que a mi me parece l mais amportante: essa trabiessa sendinesa, cumprada talbeç nua feira, ne ls Grazes an Sendin ou an Mogadouro, trabiessa tamien eimigrante, que ten pula cierta tantos anhos cumo you, ye cumo ua berdadeira pieça de l nuosso museu familiar, mas inda cun serbentie. Ye esse prato que yá resistiu a quaije todo i nunca se scachou, cumo ls que son de bidro ou de barro, que miu pai lhieba para la hourtica que ten mesmo al lhado de casa, aqui an França, i adonde gusta de poner ls coneilhos que cria, lhougo depuis de ls haber acabado de matar i de le haber tirado la piele. Ye nesse prato que yá ten quaije ua bida anteira, cumo nós afinal, que miu pai gusta de poner tamien ls pumientos acabados de assar, guardando-los siempre a la borda de l lhume para que nun se sfríen i até anriba uas brasas caso mos deia la gana de ls calcer outra beç ou de ls comer bien calientes cun molho de tomate, sal, alho i azeite de las nuossas oulibeiras, a la moda de Forcaleiro…

Forcaleiro! Esse sítio an Sendin, nas arribas, al pie de l riu Douro, adonde ls Paxareiros, la mie família, zde siempre, zde l tiempo de miu abó pul menos, l pai de miu pai que cheguei a cunhecer até ls mius treze anhos, siempre gustórun de assar pumientos de la huorta nun lhume feito nua peinha que fui talhada i purparada al perpósito para esso. Cuozen-se alhá tamien patatas cun casca i cun auga de las nacientes que mánan nessa huorta, an panelas negras que ban al lhume, i ássan-se na cinza i nas brasas pumientos berdes, burmeilhos i amarielhos mas tamien tomates anteiros cula piele que son apanhados anquanto mais do que un trata de la regar, de le dar a buber a eilha tamien. Oube-se anton, subretodo ne ls dies mais calientes de l Berano, cumo se le díran nuoba bida, l’auga de ls poços que bai passando por todas las augadeiras que ls homes, zde siempre, fázen i purpáran nessas arribas pa la ancanhar i nun deixar perder ua pinga – caminos de tierra, arena i auga , benas por adonde passa bida i sudor, benas para matar la sede a la huorta, a las plantas i tamien als homes…

Mais dua beç se lhabórun tamien nessas augadeiras - cun arena, auga i até tierra – las panelas de ir al lhume, pratos i tamien trabiessas de smalte – cumo essa nuossa trabiessa, quelor de l cielo mas tamien de las nubres ou de la niebe, que inda tenemos an nuossa casa aqui an França …

Ye todo un símbolo la nuossa trabiessa sendinesa! Lhembráncia de ls almuorços i jantares que se fazien nas pequeinhas cozinas de teilha bana an Sendin, armanas, zde hai seclos, a todas las cozinas de teilha bana de todas las aldés de las Tierras de Miranda. Sentábamos-mos a la borda de l lhume, subretodo ne ls dies frius de l Eimbierno: homes i mulhieres ne ls scanhos i nós ls ninos ne ls talhicos feitos d’aperpósito para nós… Todos teniemos un garfo de fierro mas nun habie, naqueilha altura, nó, pratos i copos para cada un de nós. Lhouça?! Habie tan pouca i era tan cara! Nunca se squeciu miu pai que nun tenie mais que uito anhos de la mai haber renhido cun el por haber deixado caier i scachado un die, Raios sta parta!, ua malga! Ua sola , mas ua malga que fazie tanta falta!

L que habie anton era ua trabiessa al meio de la pequeinha mesa giralmente baixa tamien, adonde todos íban tirando l que podien: patatas guisadas, por eisemplo, cun coneilho refogado que habie sido caçado, cumo acuntecie a las bezes, nua rateira armada nua binha ou nua huorta, cun la ajuda tamien de Çarafin, l perrico spierto que you sei alhá de que oubi falar mais dua beç nesses jantares an Sendin al redror de la trabiessa…

I inda depuis an França, cul mesmo refogado de coneilho, mas cun pratos i copos para cada un de ls cumbibas… pratos que yá nun éran de smalte i garfos que yá nun éran de fierro… pratos cumo esta nuossa trabiessa azul que lhebábamos andentro las alforjas anriba la burra i que íban tamien cun nós até las huortas, las binhas, tierras de pan para segar, tierras que yá quedában loinge bastante de la poboaçon, oubrigando-mos a comer por bezes ne l termo…

l mais dua beç tamien nesses almuorços i jantares an França, cun mius pais, ties i tios, pessonas amigas, mie armana i primos: stórias i cuontas de l tiempo que habiemos passado an Sendin... i stórias tamien cul perrico Çarafin…

Nun sei cumo bai un die a acabar la stória de la nuossa trabiessa. Mas l die an que acabar, talbeç alguien se lhembre de la ampeçar assi :

Era ua beç ua trabiessa que mudou de paíç, que eimigrou tamien. Ua trabiessa oubal de smalte, azul cumo l cielo, cun pintas brancas cumo las nubres, la niebe ou la scuma de l mar, l mar de Pertual, i l cielo azul de Sendin, l cielo de Forcaleiro, a mirá-se ne ls rigueiros adonde cuorre l’auga fresquita dun riu ne l meio de las arribas secas i ranhidas ne ls meses mais calientes de l Berano. Auga para matar la sede a la tierra i tamien la fame als homes, mulhieres i ninos, todos juntos, houmildes mas alegres, i sentados al redror dua trabiessa, trabiessa de siempre, trabiessa azul, azul cumo l cielo! L nuosso cielo! L cielo adonde sobra siempre un cachico para cada un de nós! L cielo de todos…!

L cielo!




sábado, 19 de julho de 2008

José Leite de Vasconcelos – L camino mirandés (1)


01. Bou a publicar eiqui i an http://frolesmirandesas.blogspot.com algues notas relatibas a la bida de José Leite de Vasconcelos, de que acabórun de passar ls 150 de l sou nacimiento. L miu oubjetibo ye dar a coincer un cachico melhor la bida i la obra desse sábio que dou a coincer al mundo i bestiu de denidade la lhéngua mirandesa, refundando-la pa la ciéncia. Cumo bien s’antenderá, tratarei an special de la sue lhigaçon a la lhéngua mirandesa, a la tierra de Miranda i als mirandeses de l sou tiempo, assi cumo a outros studiosos que s’antressórun pul mirandés. Assi, será un cuntributo pa la stória de la lhéngua mirandesa na fin de l seclo XIX i percípios de l seclo XX.


02. Era sue tierra de nacéncia la aldé de Oucanha, cunceilho de Tarouca, specialmente coincida pula punte cun torre (séc. XII), la única an Pertual, que atrabessa l riu Barosa, afluente de l Douro.





Retrato antigo de Oucanha, cula torre an 1º plano



José Leite de Vasconcelos Pereira de Melo naciu an 7 de Júlio de 1858, sendo filho de José Leite Cardoso Pereira de Melo (1810 – 1881) i de Maria Henriqueta Leite de Vasconcelos Pereira de Melo (1815 – 1894). Ls pais casórun-se an 1854, yá nun éran nuobos, i de l casamento naciu ua filha Maria Carolina Leite Pereira de Melo de Vasconcelos, que se morriu cun arrimado a dous anhos, dende que «Nunca pude por isso ter a satisfação de pronunciar diante d’ela o doce nome de irmã, e irmã única!» (J.L. Vasconcelos,Memórias de Mondim da Beira, 1933, 316-317).



La casa adonde naciu J. L. de Vasconcelos.
L retrato de riba ye mais antigo.



L pai era ua pessona alegre i lhuitou al lhado de ls lhibarales ne l cerco de l Porto an 1833, mas esse grande sacrafício an nada l ajudou na sue bida. Ampeçou por ser lhabrador, i an 1854 era percurador de l régio an Mundin. An 1876 era prefeito ne l Coleijo de Santa Catrina ne l Porto. Morriu-se quando J. L. de Vasconcelos tenie 23 anhos.
La mai, que fui la sue percipal eiducadora, era ua tie mui debota i oustera, que nun deixaba a José cumbibir cun outros moços, ende ampeçando l eisolamiento que siempre l acumpanhou al lhargo de la bida. Tubo ua eiducaçon sebera i a la moda antiga, nun ardando l feitiu alegre i galhofeiro de l pai. Era nino i yá dezie «Quero ser un escritor público».



La mai de J. L. de Vasconcelos


03. Cun 9 anhos ampeça a ir a San Juan de Tarouca para studar, fazendo l eisame de la anstrucion primária an Lamego. Studa tamien an Granja Nova, adonde ampeça a daprender lhatin cul padre i an Mundin (de Cima). Ende ampeça a çpertar pa l que le habie de acupar l mais de la bida: «Durante o tempo que vivi em Mondim impressionaram-me sempre, e logo que pude aplicar o pensamento a cousas históricas, as antigualhas que eu observava em várias povoações do concelho: a torre, a ponte e o pelourinho de Ucanha; a igreja velha... as ruínas dos mosteiros de S. João de Tarouca e Salzedas..., o Crasto...» (J. L. de Vasconcelos, Memórias de Mondim da Beira, 1933, XIII).

An 1875, cun 17 anhos i la anstrucion primária, stá ampregado na admenistraçon de l cunceilho de Mundin. De l ourdenado que ganhaba bibie toda la família, que atrabessaba grandes deficuldades financeiras. Fui ende que l tio, António Leite, que staba ne l Porto adonde trabalhaba pa las obras públicas i era mestre de purmeiras lhetras, le arranja un amprego de amanuense ne l Liceu de l Porto. An 1876 bai para esta cidade adonde, an 1877, ye nomeado Guarda de l Gabinete de Física i Química de l Liceu de l Porto. Nesta cidade sigue un rigoroso porgrama de studos, ne l Coleijo de San Carlos, pus «Aplicava-se ao estudo com sofreguidão e fúria, num quarto que, no dizer de seu pai, era o de um filósofo. Não cuidava da roupa nem dos sapatos, nem tão-pouco de se pentear e barbear (Manuel Viegas Guerreiro, “Notas para uma biografia do Doutor José Leite de Vasconcelos, in José Leite de Vasconcelos. Livro do Centenário, 1960, 116).

Amadeu Ferreira

cuntina

segunda-feira, 7 de julho de 2008

O Dialecto Mirandez


Cumo hounesta houmenaije a José Leite de Vasconcellos, ne l die an faç 150 anhos que naciu, eiqui se deixa la sue obra mais temprana subre l mirandés - O Dialecto Mirandez -, tal i qual cumo fui publicada, an 1882. Fui ende que proclamou al mundo, al ampeçar la obra: «Não é o portuguez a unica lingua usada em Portugal: além dos differentes dialectos com que ella se apresenta no seu proprio territorio do continente, e d'um certo numero de modos de fallar, particulares às creanças, aos rapazes, aos pedreiros, etc. - falla-se aqui tambem o mirandez, que constitue o objecto d'este estudo.» Coincer a José Leite e cuntinar l sou trabalho, cada un a la sue moda, ye la melhor maneira de houmenagiar este home que fui al fondo de l'alma mirandesa i. na sue lhéngua. trouxo a la lhuç de l die la sue denidade de seclos, por tantos botada na lhama. Quien quejir ler la obra bonda carregar an cada fuolha cumo se fura un retrato i apuis lhougo le aparece ua eimaige mais grande i puode ler sin porblemas.

Amadeu Ferreira
7 de júlio de 2008


O Dialecto Mirandez