segunda-feira, 3 de dezembro de 2007

Antonho Trucal (remanse) - I



[ANTONHO TRUCAL ye un remanse de Carlos Ferreira, screbido an 2001, mas que solo agora ye publicado. Fui apersentado al cuncurso pormobido pula Cámara Munecipal de Miranda de l Douro, cul pseudónimo de Abilho Scairo. Recebiu un 1º prémio. Será este l purmeiro remanse screbido an mirandés que se publica, i esse lhugar naide se l puode tirar na lhiteratura mirandesa. Inda que l outor diga que se trata dun sboço para un remanse, esta ye ua obra que abre camino i dua grande riqueza lhenguística que ye pena que inda nun haba sido publicada. Eiqui queda.

L remanse eirá sendo publicado por partes ou capítalos. A. F.]

Nota subre la scrita: este testo stá screbido cun l- an ampeço de palabra a la moda de l mirandés de Sendin, cumo ye premitido pula 1ª Adenda a la Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa.




ANTONHO TRUCAL

(Relatório eitnográfico, talbeç sboço para un remanse)


Por Carlos Ferreira


ABISO

Este testo puode ser cunsiderado a modo un relatório eitnográfico. Ls personaiges son mais ua caiata para arrimar la scrita, do que ua berdadeira stória. L’açon passa-se al redror de l anho 1930, tiempo an que la léngua mirandesa inda era la léngua de l die a die de quaije to las pessonas que bibien na Terra de Miranda. Ls fatos, l ambiente i la quelor de la léngua que apersento son l resultado dun trabalho de busca lenguístico-eitnográfica que dura hai mais de dous anhos, cun pessonas que ténen mais de sessenta anhos. Quije deixar bien fuorte la marca de la léngua tal cumo las pessonas la fálan, cun sues caratelísticas sintáticas i sou bocabulairo, hoije yá mui çconhecido. Quije fazer un decumiento que ye mais un punto de salida para outras cousas do que de chegada.

Tenendo todo esso an cunta, nun quije deixar de star persente neste cuncurso, pus acho que ye mui amportante que se saba que hai giente a screbir, tamien giente nuoba, uns melhor, outros pior, mas a screbir mirandés.

Cumo se diç an relaçon als Jogos Oulímpicos, partecipar yá ye ua bitória. Para mi fui mais ua oucasion para screbir do que outra cousa.




I

LA FONA

Aquel anho Antonho Trucal percisaba d’albantar la casa. La família nun paraba de medrar i era perciso mais campo. Las puosses éran poucas i iba a tener que s’aguantar cun mais ua correia i botar l cuorpo al manifesto. A ber s’antre l laborico de l campo, ls bendilhos d’alforraque, d’ubas i figos que fazie la sue Sabel pa la Raia i uas jeiras mais que el disse, se cumponie l caçuolo. Para Janeiro, Fracisco Galhego yá le habie feito la pormessa de l lebar cul trés semanas a podar para Spanha. Fracisco Galhego era meio alcabuete de tiu Pepe, grande colheiteiro an Billar del Buey, i to ls anhos lebaba de la Tierra de Miranda la mesma quadrilha de seis podadores. La permonia galopante que an quatro dies lebou deste mundo l cumpadre d’Antonho Trucal, deixou un lugar de bago na quadrilha i, cumo diç l outro, zgrácias para uns, suorte par’outros. Esse tiu Pepe tenie uas trigueiras balientes na preinada de Salamanca i staba mui afeito cula quadrilha de pertueses que to ls anhos l’apersentaba Fracisco Galhego. Quando quedaba cuntento culs oubreiros de la poda, chamaba-los tamien pa la segada i jeiras, naquel tiempo, habie pouco quien las dira a ganhar. An Spanha, anque l pochero fusse rui, ganhában-se uns duros bien buonos i inda se poupaba de comer an casa.

La sementeira yá iba cumo habie d’ir, mas era la çafra que Antonho Trucal gustaba menos. Las merendas éran siempre secas i mui fracas i, inda po riba, esse anho andaba un tiempo mejon, que nun habie maneira de parar de chober.

— Nós bien dábamos mais uas sucadas i sembrábamos mais uas ambelgas, mas nun adelantra, hoije esto yá cerrou campinha i yá nun bai a parar de chober, dixo Antonho Trucal pa la sue Sabel apuis dua hora arrimados atrás dun silbeiron.

Chegórun a casa molhados até al tutano de ls uossos i, de benir chubidos an riba las mulas, solo l culo quedara caliente. Pingaba-le la monca, pingában las alforjas que traien an riba de la cabeça i pingában las mulas. Cuitadas, traien la clina amarrada i houmilde i botában un bafo de l cuorpo que mais parecien un cembon de stierco a ferber. Stepor de tiempo, nunca andaba al modo! L’anho passado fazie ua airaçada de l diabro, un home cunsemie-se cul puolo i chegaba-se a casa negro cumo un tiçon.

Atonho Trucal até la fin d’Outubre strancou las binhas todas quaije que inda cun fuolha i por meados de Nobembre ampeçou la poda. La binha de l Rechano fui la purmeira a podar. Las centenadas que habien sembrado nas arribas yá berdegában i, assi tan a la borda de l riu, nunca se habie oubido amentar an queimas, por esso ye que la poda cedo pali aprobaba to ls anhos. Quando podaba aqueilha binha achaba siempre un raposeiro chenico de recebolhos fresquitos i reluzientes cumo se fúran acabados d’apanhar. Cousas d’Alfredo, l sou garoto mais bielho. Na bendímia Alfredo fazie siempre eigual: daba quatro sachadas i amanhaba culas manos a modo un pocico; apuis acamaba uas çfróncias de scoba ne l fondo i cubrie-las cun fuolhas i fenascos secos; anchie l poçaco cun recebolhos i fazie po riba ua cabanhuola cun bides i lascas de piçarra; na fin acobelhaba todo cun tierra, deixando solo ua gateira, tapada cua lánchina. Las cepas al redror amonhaba-las cua bide, pa que apuis quando fusse culas mulas pali, achasse l sou tesouro a la purmeira mirada. Alfredico, antre ls Santos i l Natal, gustaba d’ir culas béstias pa l Rechano.

Nesse Demingo, lougo pula manhana cedo, Antonho Trucal fui al polheiro, agarrou la pita pedresa bielha, metiu-la an baixo de l braço i acerjou-le la cabeça cula faca grande. Deixou-la scoucenhar a sous santos i largos i puso-la an riba de l murilho a acabar de scurrir. Apuis, labou-se i fui-se a missa. Tenie uas cousas a anquemendar a Nuossa Senhora i uas Abe-Maries a rezar. Apuis de salida de missa sorbiu ua malga de caldo i dixo-le pa l garoto:

— Ah Afredo, mira que las mulas yá stan purparadas culas apeias ne l cachaço i la mula negra yá stá albardada. Trai las alforjas bielhas, que stan na traseira de las mulas, cua angrideira i un relato an drento, i nun te demores. La burra deixa-la, puode ser que faga falta an casa. You yá me bou andando a pie, mas se quejires pan trai-lo que you merenda nun liebo.

Alfredico, scarranchado na mula, al abaixar l camino de la Marrielha a caras al Risco, anquanto oubie ls passos cumpassados de las mulas a patear por riba de l cúçcaro de l camino, seguie culs uolhos ambelesados ls arrodeios an córreo de ls alcaforros a chubir. De tan serenos i tan altos parecien folharascas ne l cielo. Yá le dolie l cachaço de tanto mirar al parriba. Era siempre la mesma cousa quando iba pa l Rechano. Querie-los ber a aparecer, mas quando se spercataba yá stában a roçar ne l Picon de Diabo. Íban medrando até al dreito de l Çaramal i apuis tornában a smelmar debarico até ancobríren por trás de l Picon de ls Arteiros i de la Faia Bintureira. Ua beç cuntou trinta i dous, mas biu-se mal. Tubo que ls cuntar mais de binte bezes até chegar al cómpito que pertencie. Stában siempre a trocar de buoltas, siempre a ambaralháren-se uns culs outros. Nunca habie bisto tanto junto. A soutordie, dua permonia galopante, morriu-se sou padrino.

Quando chegou al Rechano i s’abaixou de la mula negra a la punta de riba de l adil, d’angaranhidos, nun podie poner ls pies ne l suolo. Zapertou la cilha, bolbiu la mula cula cabeça al pa riba i l culo al para baixo i cun toda la sue fuorça fui arrunsando l’albarda até que zambrenhou ls atafales de l rabo. Apuis fui solo ambolcá-la pa l outro lado. Apeou las béstias i fui-se a armar uas lousas nas sitieiras de mielras i tordos que yá coincie cumo las sues manicas. L que mais se le daba, quando iba culas mulas pali, era açagar l tiempo a botar galgas a rodrar pulas arribas al para baixo até se splancháren n’auga de l riu. Algues al çfaiáren-se dában uns brincos pa l riu...! Ua beç, al albantar ua, nun mirou que habie alhá un niu d’alicrans i deixou-se picar na carapota de l dedo fura bolhos. L que le baliu fui que la picadela fui meio na unha meio na chicha, mas mesmo assi inda sufriu uns termientos bien granudos. Que si chorou esse die! L alicran apuis tamien lebou camarço, que nun tornou a picar! Alfredo purmeiro mejou an riba de la picadela, dou-se-la a lember a la perra i anchiu-la de cera de ls oubidos pa que ls delores aplaquiássen. Apuis aguçou un palico de xara, spetou-se-lo al alicran an dreito de l coraçon i a modo rodriga anterrou l palo na tierra: l alicran quedou alhi a la punta de riba a scoucenhar até que un picanço pegal benisse a comé-lo ou até que se le secasse la miolha i quedasse solo uoco i casca. Apuis d’atacar las d’alforjas bien atacadicas d’acendalhas, fui-se a la fardela que habie çpindurado dun nebro pa que las mulas nun le chegássen i agarrou de l fondo un recostro de centeno i dua corrida fui-se a molhá-lo n’auga i apuis ancemacou-lo culs recebolhos de l sou raposeiro, que nanhun pastor ou cabra habie sido capaç de zlindar, solo l pai. Aquel centeno adundiado cul’auga sabie-le pul’alma, nien almendras. Anquanto comie l centeno i iba piçcando ls recebolhos de l sou raposeiro, deitou-se de cuostas anriba dua faia, miraba pa l cielo i parecie q’adebinaba auga. Naquel demingo las campanas de Penilha repicában i las ambelgas de l aire de Touro, porriba de l ferbeduro de las cachoneiras de l’auga de l riu, traien ne ls cuornos ls ressonos de las cantigas castelhanas que l cura boziaba na percion.

— Ah Alfredo, ah Alfredo!, mas tu que caralhos stás a fazer? Anton nun ampeças a acaponar las bides?! Bamos ambora que se faç tarde! Hoije tenemos q’acabar la binha i ir mais cedo para casa. Tenemos q’ir a las nobidades.

Alfredo abaixou de l cielo i pousou-se. L sou miolho bolaba porriba de las faias de Penilha cumo ls alcaforros i nun se tornou a lembrar que l pai staba alhi acerquita. Scapórun-se ls ressonos de las cantigas de l cura spanhol i yá solo oubie l atroquesar de las tejeiras de podar.

Alfredo yá iba farto de capones. Era trabalho que nun se le daba. Sgadunhaba-se todo i aqueilho nun era cousa d’homes. Solo querie ser maiorico para podar a la par de l pai. La mai, nesse die, yá nun tubo coraije pa salir de casa. La barriga preinha i redonda cumo un bombo yá nun la deixaba mexer. Andubo la nuite toda d’albante i pula manhana l pai fui a chamar a tie Albertina Parteira a ber se l crianço inda tardarie muito a nacer. Antonho Trucal, nessas alturas, nun gostaba de quedar an casa. Antre mulheres que s’amanhássen.

— Ah pai you bou a ber las mulas? Parece que yá nun se sínten rugir las apeias!

— Bai, bai, mas nun tardes muito. Mira a ber se te passa cumo outordie que patiórun l centeno todo de tiu Castrulho i yá fuste a dar culhas acerca de casa... Apuis bás a ber cumo cantas la muriana culas alforjas d’acendalhas a la cabeça por esse camino arriba! I quando chegares a casa tornas acá tu solo cula mula negra a buscar l’albarda, senó ben la raposa de nuite i ruobe ls atafales todos.

Alfredo gustaba d’ir a ber las mulas. Nesse antretiempo nun apanhaba bides i el i la sue Lobita yá sabien an que piconicos s’habien de chubir para mirar l ferber de l cachon de l Çaramal. Se l pai l deixasse, podie passar to l die assi a mirar pa l riu. Un manadeiro tan fuorte i nun dar pa regar las huortas! Que stragacion! Yá tenie uito anhos i inda solo habie topado n’auga ua beç. La mai inda nul deixaba ir a nadar pa l riu i ne l berano nistante l amanaçaba:

— Tu scapa-te a nadar pa l riu i afoga-te, apuis quando benires bás a ber cumo las mamas!

L riu ancantaba-lo cumo se fura ua queluobra a un paixarico. Ne l meio de ls manchones de las abiertas de sol d’arreganha dientes apareciu un ganado de cabras çpinduradas anriba de la faia de l Buraco de l Mouro. La perra, atrás de l rastro de las mulas, fizo un coneilho nua culaga i, siempre caincando por antre tumilhos i berceu, dou-le ua trepa baliente. Alfredo acudiu al pardon dun patacon adonde l coneilho s’ancerrou i apuis de tirar meia dúzia de rebos, sacou-lo. Era un coneilho cumo un catramielho, parecie ua liebre.

Assi que Antonho Trocal acabou de podar las quatro cepas que faltában, tirou l’angrideira i un relato de las alforjas, agarrou la pedadeira i chamou Alfredo.

— Ah Alfredo, deixa las bides i ben acá. Bás a buscar las mulas, zapeias-las, prendes la mula pequeinha a la carrasqueira de la punta de riba de l carreiron i trais la mula negra que l’hemos d’albardar. Apuis bamos alhi abaixo, que po riba de l Arzinal Pequeinho, an zlado de la Faia de las Lúrias, hai ua peinha cua fedieira tan baliente ne l meio que dá trés feixes buonos! Bamos a ber s’antre ls dous somos capazes de la sacar d’alhá.

L pai cula mula de rede i l garoto na frente nistante abaixórun pul carreiron até ls patacones de tie Marie Perpeta. Prendírun la mula nun nebro i fúrun-se a la fedieira:

— Buono, bou-te a atar cula cuorda para abaixares pa l meio de la peinha i apuis, cula pedadeira, cortas la fedieira, pie por pie, i bás-los atando al relato para you ls puxar parriba. Antonho Trucal atou ua punta de l’angrideira a la cinta de l rapaç i l’outra fui-la a atar nun piçarrico. Nun sei cumo fui aqueilho mas Alfredo cula febre de fazer aqueilha áfrica acachou-se i ampeçou lougo a abaixar antes que l pai tubisse tiempo de prender la cuorda ne l piçarro. Nun relampo l’angrideira sticou-se i Alfredico cun grito a chamar pul pai dou un bolco al para trás i sumiu-se. L pai inda corriu atrás de la punta de la cuorda mas yá era tarde. Alfredo nun staba mui gordo, mas bundaba bien l peso de ls sous oussicos para se çfaiar daqueilha maneira. Antonho acudiu a mirar pula peinha abaixo i ls sous uolhos parórun an Alfredo acocado ne l meio de ls galhos de la fedieira. Aqueilho solo podie ser milagre! Antonho anquanto sacaba cula cuorda la fedieira que Alfredo iba cortando, acelgado, antressudado i amarielho cumo la gualdra, iba pensando: “aqueilho fui l santico de Penilha que nun quijo deixar passar la sue fiesta sien fazer un milagre. Pa l anho se fusse bibo habie d’ir a la fiesta de la manzana i pagar algue cousa al santico”.

Angrírun dous feixes i carregórun-los na mula. Antonho fizo inda un feixico mais pequeinho pa l meio i sacou-lo a las cuostas até a la punta de riba de l carreiron adonde habien deixado la mula presa.

Pul camino, cula mula negra de rede, Antonho Trucal benie mirando pa l suolo i pensando na muorte de la bezerra. Alfredo, que benie por trás a cabalho na mula pequeinha, scarranchado an riba de las alforjas d’acendalhas, miraba pa l balanciar de la carga i iba seguindo culs uolhos ls arressaios que las puntas de ls galhos mais largos de ls feixes fazien ne l suolo de l camino.

Chegórun a casa inda cun de die, mas las frieiras de la gilada yá aguçában las tenrielhas de las oureilhas i la carapota de l nariç.

L pai quedou-se a acabar de meter la leinha i a aquemodar las béstias. Alfredo, mui agudo, fui-se a acender l lume culas acendalhas que habie traido a ber se l’aplaquiában ls calafrius que l fazien barbelhar. Las lamaredas alumbrórun la cal de la cozina pintada de fulhin i l fumo, dreitico cumo un fuso, passaba pul caldeiron i las guelhares, sgueiraba-se pula parede sien chupon i apressaba-se a salir an rebufadas puls buracos de teilha bana, assente an cantiados de nebro, negros cumo chizmes. L murilho inda staba tenhido de l sangre de la pita pedresa i l lume cheiraba a scobas i a prumas queimadas.

— Ah Alfredo, sós tu Alfredo? Yá cheguestes? Anda cá, anda a ber la menina cumo ye de guapa. La boç de la mai benie de l fondo de l quartico scuro i arfaba inda andeble i cansada cumo se fura la boç dun ancanto. Alfredo, calhado i sien priessa, arrunsou-se até al catre de la cama de la mai i iba sentindo l bafiu caliente de l cuolmo de l xergon ganhá-le la cara i rojá-le las oureilhas.

— Mira, ye ua menina! Nun bés que linda ye?! Agarra-la al cuolho un cachico, mas ten tento nun la deixes caier.

L pai chegou cula candeia d’azeite i ua cariexa burmeilha i zbulhada apareciu ne l meio de la manta de pardo castrado.

— Anton passou-se todo bien? I ls outros dous garotos adonde ye que ándan?, diç Antonho para Sabel.

— Stan an casa de mie mai. Hoije drúmen alhá culha. Bá, ide pensando nun nome pa la rapaza. You parece-me que Ana nun queda mal, dixo Sabel, que tenie pouca gana de cumbersa. Tanto eilha cumo la garota inda stában tan cansadas!? Nien que tubíssen ido to l die a apanhar bides.

Alfredo i l pai stában alhi, mirában un pa l outro i nun sabien l que habien de dezir.

— Sabe mai, acaponei quaije que las bides todas de la binha, yá solo falta atar. Quando fui a ber las mulas you i la perra agarremos un coneilho na parede de ls patacones de tiu Anguila! Habie de ber cumo ye de grande! Squeci-me del na fardela, yá bou alhá a busca-lo pa se l amostrar.

— Tu yá stás un home feito, tu sós baliente.

Quando la mai le daba assi aqueilhes agabarriones, Alfredo sentie-se capaç de bencir ua batalha, capaç d’abrir ls braços i bolar até l outro lado de l riu.

L lume de las acendalhas fui de pouca dura. Bolbiu-se todo an mofas. Antonho Trucal aquemodou-se cun un sorbico de caldo d’arroç i dou las chibicas al garoto. De la panela de fierro inda pul meio de caldo, sacou dues cachas de patatas, zmagou-las i comírun-las cun cibico de pan i ua pinga de gaçpóia. A la cena, la cumbersa fui curta i las palabras poucas:

— Yá biste Alfredo, ua Fona! Nun sei a quien s’aparece! Tu que dizes? Daqui a nada yá mos ajuda nas bides.

Habie que poupar l azeite de la candeia i nun se fazírun bielhos. An baixo de las mantas staba-se mais caliente i ls uossos arramados ne l xergon çcansában melhor. Alfredo, quando se deitou, atentiou cula mano ls sgarrunchos mais grandes que fizo nas piernas i nas cuostas i inda sentiu la perra a ladrar na rue dues ou trés bezes. Andarie puli l lobo? Ne l suolo patiado de tierra negra de la dega, la coneilha malhada çapatiaba culas patas traseiras a modo renher culs sous nuobe conelhicos. Dessa beç pariu nua pipa çpejada que l pai habie zbuolto cula boca al para baixo. Apuis, cusses pensamientos, nistante se deixou ambelesar. Sonhou que andaba a podar pa l Rechano i l’armana a apanhar bides. La mai habie ido mais tarde i lebou-le ua merenda que mandaba cartamança: guisado de patatas cun coneilho brabo.


(cuntina)